Betekenisloosheid

Soms maak ik dingen, zoals bijvoorbeeld dit kleitablet met spijkerschrift.  

Toen ik het kleitablet 5 jaar geleden maakte wist ik nog wat ik schreef. Maar spijkerschrifttekens kunnen op veel verschillende manieren gelezen worden. Het wordt erg lastig om te achterhalen wat hier staat omdat ik vergeten ben wat ik heb opgeschreven. Daarmee is de tekst voor mij betekenisloos geworden. En ook voor de meeste mensen in de wereld. Misschien dat een Assyrioloog er nog wat van kan maken. Daar zijn er een handje vol van in Nederland. Ik zou mijn kleitablet kunnen opsturen naar een  professor in Leiden. Die zou allereerst chagrijnig worden dat iemand nieuwe kleitabletten produceert. Er zijn al ontzettend veel vervalsingen op de markt. Hij zal deze meteen doorzien als vervalsing omdat er onzin op staat. Het was helemaal niet de bedoeling om een vervalsing te maken. Ik wilde een tekst maken die vol van betekenis lijkt maar betekenisloos is voor vrijwel iedereen. En nu dus ook voor mezelf. 

Ik heb het maken van betekenisloze teksten nog wat verder doorgevoerd naar betekenisloos handelen.

Deze tekst heb ik geschilderd en daarna met een brede kwast uitgesmeerd. Opnieuw geschilderd en weer uitgesmeerd. Dit 10 x herhaald.  Het is een bijzondere ervaring om dit te doen. Ik stond voor de keus om als laatste handeling de tekst uit te smeren. Maar dat heb ik toch niet gedaan omdat er gehecht aan was geraakt.

Ik had hem ook zo kunnen laten. Heb ik niet gedaan. 

Dit werkproces heeft een bijzondere ervaring en een herinnering opgeleverd. Plus een schilderij dat ergens op zolder staat. Plus een serie foto's van het proces.

Bovenstaande tekens komen uit het Oud-Babylonische schrift, ongeveer 1800 jaar voor het begin van onze jaartelling. De wetten van Hammurabi zijn geschreven in dit schrift.

Oud-Babylonisch spijkerschrift is geen beeldschrift en geen alfabet. Het is een lettergrepenschrift waarbij tekens soms lettergreep-klanken weergeven en soms een heel woord. Syllabogrammen en logogrammen. Veel syllabogrammen zijn ook logogram. Eén teken kan meerdere klanken weergeven en tegelijkertijd meerdere betekenissen hebben als logogram. Uit de omliggende context hoop je de betekenis van de tekens te vinden. Een Assyrioloog kan maandenlang werken aan de vertaling van één kleitablet. Een extra complicatie bij literaire spijkerschriftteksten zijn de grote aantallen woordspelingen en taalgrappen. Er zijn ongeveer een miljoen kleitabletten gevonden in het midden-oosten en slechts 10-20 % is vertaald. 

Ik vind het interessanter om te leren hoe een oude cultuur daadwerkelijk was in plaats van de dolgedraaide fantasieën te volgen van hedendaagse complotdenkers. Ha, dat was een stevig oordeel. Wetenschap is ook maar een geloof en we leven toch in post-truth? Ik heb grote bewondering gekregen voor de zorgvuldigheid waarmee Assyriologen met teksten omgaan. Dit vak leert je echt dat er een groot verschil is tussen wetenschap en pseudo-wetenschap. 

Er zijn bijvoorbeeld dikke wetenschappelijke werken geschreven over de praktijk van het lezen van de schapenlever. Ook de Mesopotamiërs hebben heel veel geschreven over deze praktijk. Aan het hof van koning Assurbanipal was de leverlezer, de haruspex, een gerespecteerde wetenschapper. Babylonië was eeuwenlang hét kenniscentrum van de wereld. De standen van de hemellichamen werden genoteerd, er werd geavanceerde wiskunde bedreven zoals differentiaalrekening. De manier van redeneren was wel wat anders dan de onze. Wij denken: dit veroorzaakt dat. Maar de Mesopotamiërs dachten: als dit - dan dat. Een fenomenologische manier van denken in correspondenties die tot gevolg had dat er enorme handboeken zijn geschreven waarin vastgelegd is wat er gaat gebeuren als een bepaald verschijnsel zich voor doet. Bijvoorbeeld: Als er een bepaald soort vlek op een bepaalde plek op een schapenlever zit dan zal de koning sterven. 

Misschien denk je als lezer ondertussen: waar gaat dit betoog naar toe? Dat vraag ik me in dit stadium ook af, maar ik geloof dat ik iets wil zeggen over de signifier en de signified. Of in matig Nederlands: betekenaar en betekenis. Ook wil ik schrijven over betekenisloosheid. 

Een voorbeeld van een betekenisloze tekst is Transgressing the Boundaries: Towards a Transformative Hermeneutics of Quantum Gravity van Alan Sokal. Er staan in deze tekst een heleboel betekaars maar ze hebben geen betekenis. Toch leek het of het betekenis had, in dit geval door de schrijfstijl en doordat het in een wetenschappelijk tijdschrift was gepubliceerd.

Het is interessant om het lezen van een schapenlever te beschouwen vanuit de concepten betekaar en betekenis. Wij lezen een vlek op een schapenlever met een medische blik, ook als niet-medicus. Misschien heeft het schaap teveel jenever gedronken? Een Mesopotamische haruspex moest de koning dienen en voorzien van een juiste toekomstvoorspelling. Hij las de lever op een totaal andere manier, maar wél met een grote anatomische kennis. Dezelfde vlek op een lever maar een totaal andere betekenis. Omdat de Mesopotamiërs dit zo goed gedocumenteerd hebben kunnen wij nog steeds op hun manier een lever lezen. We hoeven alleen het schaap niet meer open te snijden. We kunnen vlekken op een schapenlever aantreffen, het Mesopotamische handboek raadplegen en een uitspraak doen over het doen en laten van koning Willem Alexander. Als de voorspelling slecht is kunnen we zelfs het handboek van de klaagzanger van Assurbanipal er bij pakken en een klaaglied naar de goden aanheffen om het kwaad af te wenden.  De meeste westerse mensen zullen deze handelwijze op zijn best zien als interessant theater. Er is vast een groep die het zielig vindt voor het schaap. Sommigen zullen dit zien als een kwaadaardige duivelse praktijk. Er bestaan enkele obscure groepen die het serieus zullen nemen, zoals misschien the Church of Enki. (De Zuist Church op IJsland is overigens een hoax). 

 

Wat het interessant maakt is de relatie tussen de handeling en de betekenis.  Het doden van het schaap was essentieel voor het lezen van de lever. Het gebeurde met veel ceremonieel. Wij kunnen natuurlijk met wierook, spreuken en gezang het schaap de MRI-scanner induwen. Dat voelt toch anders dan het duwen op een knop zoals op het plaatje hierboven. De handeling draagt blijkbaar enorm bij aan de betekenis, ook al is die betekenis verschillend, afhankelijk van je oriëntatie.

Is het denkbaar dat betekaar en betekenis totaal geen relatie met elkaar hebben? Kan je ze scheiden? Met mijn kleitablet probeer ik een betekenaar te maken zonder betekenis. Dus een losse betekenaar. Misschien vanuit het verlangen een Ding an Sich te maken? Of tot een diepere betekenis te komen?

Oef, diepere betekenis. Dan kom je terecht bij de theologie. Of bij de leegte van het Zen-Boeddhisme. Of bij Plato met zijn grot.

In het Westen zijn veel mensen de betekenis (of zin) een beetje kwijt. Een deel vindt dat geen probleem en leeft er mee. Er zijn mensen die het wél een probleem vinden en daardoor gedeprimeerd raken. Ook is er een substantiële groep mensen die wél iets gelooft maar zich niet meer wil committeren aan één religie of kerk. Mijn vriend Hans Legrand is recent gepromoveerd op deze laatste groep. Zijn proefschrift Searching in Face of Mystery gaat over de religieuze zoeker. Hij stelt dat je voor deze derde groep een theologisch framework kan maken en beschrijft op welke manier deze mensen betekenis geven aan hun leven. Bijvoorbeeld door een mystieke ervaring. Of door het geloof dat er iets is, het ietsisme.

Ik lees in Het Parlement der dingen van Bruno Latour dat het zoeken naar een diepere betekenis vooral nostalgie is, een verlangen. In het antropoceen is de mens een allesoverheersende geologische kracht geworden. De betovering van de natuur is verdwenen, de betekenis van religie is verdwenen (althans voor een deel van de Westerse mensen). De mensheid stevent af op het armageddon. Latour stelt voor om de dingen een stem te geven. Hoe dan? Eigenlijk is het een soort theater. Je leeft je in in een voorwerp of een rivier of een gebouw. En vanuit die positie vertel je wat je denkt dat de dingen zouden willen of nodig hebben. We leven in een vervreemdende mediawereld. Door ons in te leven in de dingen kunnen we gaan beseffen dat we leven in een kwetsbare biosfeer. Op die manier krijgen de dingen betekenis. Een betekenis die anders is dan wat de religies of de wetenschap ons leren. In de wetenschap zijn subject en object gescheiden. In de wereld van Bruno Latour probeert het subject zo goed als het kan weer samen te vallen met het object.

Subject en object, daar heeft de Belgische filosoof Ulrich Libbrechts interessante dingen over geschreven.  

Hieronder zijn prachtige model. Uit dit model en uit zijn boek Within the four seas lees ik 

- In Taoistische en Aarde-georienteerde levensbeschouwingen is het subject onderdeel van de wereld

- In het extreem rationele domein staan subject en object tegenover elkaar, zijn absoluut gescheiden

- In de mystieke ervaring valt het subject samen met de wereld. Subject = object

Als je dit model toepast op de filosofie van Bruno Latour dan lijkt het alsof hij een nieuw soort mystiek voorstaat. Of juist een nieuwe vorm van Down to Earth, de onderkant van het model van Libbrechts?

Terug naar het kleitablet. Het is een ding, een object. Er staat een onleesbare tekst op. Betekenisloos onzin-ding. Weg er mee. Of inleven op de Latour manier? Ik heb moeite om me voor te stellen wat een kleitablet met een onleesbare tekst zou willen of nodig zou kunnen hebben. Zou er een mystieke ervaring uit te halen zijn door handelingen te doen of er op te mediteren?  Toch jammer om hem bij de vuilnis te doen, ik zou hem kunnen begraven in de achtertuin zodat mensen hem over 4000 jaar terug kunnen vinden. Ik leg hem maar terug in de vitrinekast.

 

De terugkeer van de betovering van Morris Berman

 Dit boek moest ik lezen toen ik wetenschapsfilosofie studeerde ongeveer rond 1988. Het hoorde bij het vak Wijsgerige Antropologie, gedoceerd door Petran Kockelkoren. Een zeer merkwaardig vak. In het zeer zakelijke techneutenklimaat pleitte hij voor liefde en terugkeer naar het lichaam. Het was voor mij een verwarrend vak en een verwarrende periode. Ik kreeg een enorme hoeveelheid filosofische ideeën over me uitgestort, waarvan ik een groot deel niet begreep. Nu, pas jaren later, kan ik er wat meer chocola van maken. Destijds werd er door Kockelkoren verteld dat je onlosmakelijk onderdeel van de wereld en van de natuur bent en dus ook onlosmakelijk verbonden met de mensen om je heen. En tegelijkertijd werd vanuit het gedachtengoed van Levinas beweerd door docent Errit van der Velden dat je nooit de ander kan opnemen in jouw eigen totaliteit, je kan alleen glimp van die ander opvangen door in het gezicht te kijken. Kockelkoren zat op de holistische toer en van der Velden zag daar een fascistische dreiging in, althans zo had ik het destijds begrepen. Als jood ging ik mee met het verhaal Levinas en als Wicca-beoefenaar voelde ik me enigszins verbonden met het verhaal van Kockelkoren, hoewel daar wat New Age achtige trekjes in zaten waar ik best allergisch voor was. Vooral toen ik Atlas Shrugged van Ayn Rand in die zelfde tijd las. Atlas Shrugged is een verheerlijking van het ondernemende individu die in de werkelijkheid concrete dingen verwezenlijkt en dat was een verademing ten opzichte van alle abstracte en softe blabla.

Ik ben altijd enorm ondernemend en activistisch en antifascistisch gebleven. Ik heb een grote hekel aan witte blanke hetero mannen met een dominant karakter. Dat is gelinkt aan mijn familigeschiedenis.

Ondertussen ben ik filosofie blijven lezen in de afgelopen 35 jaar en langzamerhand rafelde ik de filosofische brij die mijn studietijd was uiteen. 

Recent heb ik het boek van Morris Berman weer gekocht. Een terugkerend thema in mijn zoektocht is een heimwee naar een sacrale ervaring. Morris Berman pleit ervoor om die weer terug te laten keren in de wetenschap en hij komt dan met halve gare figuren als Wilhelm Reich op de proppen. George Bataille pakt het beter aan, een religie zonder god. Alle rationaliteit is het ontlopen van de lichamelijke en geestelijke lusten en driften. Juist die lusten en driften hebben hun eigen logica en al zoekend probeert hij dat bij elkaar te schrijven in "taal".

Bruno Latour zegt simpelweg dat de sacrale ervaring onmogelijk is geworden in het antropoceen. 

Filosofen

Nietzsche:
De tegenstelling appolonisch-dyonisisch

Kant:
Het ding-an-sich

Bergson:
Creatieve evolutie, anti-entropische ontwikkeling, herinnering-bewustzijn-anticipatie, wederzijdse doordringing

Levinas:
De oneindige ander

Georges Bataille:
Het sacrale zonder god. "Echte" communicatie ontstaat door het brengen van een offer. Het offer als ultieme daad.

Ulrich Libbrechts:
Assen energie en informatie, driehoek Taoisme-Boeddhisme-Wetenschap, subject is onderdeel van object, subject=object, subject <> object, elke zijde van de driehoek bevat 2 richtingen. 6 bewegingen

Mircea Eliade:
Het heilige en het profane, het centrum van de gemeenschap is het heilige der heiligen, een totempaal die hemel en aarde verbindt. Vanuit het centrum is er orde, in de periferie chaos.

Joanna Macy:
Vanuit emoties als woede, verdriet, angst en wanhoop ontstaan passie, liefde en dapperheid en actie

Tich Nath Hanh: 
Vanuit de leegte verschijnt de waarheid. Je huid is je verbinding met je omgeving, je omgeving en je lichaam/geest/hart interzijn.

Beaudrillard
Door moderne media wordt alles duizendvoudig gekopieerd en verliest daardoor zijn betekenis. Hyperrealiteit, een oorlog is op TV reëler dan als je er middenin zit.

Graeber en Wengrow:
De mens heeft vanaf de steentijd geexperiementeerd met samenlevingsvormen en vaak lange tijd in stabiele egalitaire gemeenschappen geleefd. De steentijdmensen waren niet primitief. Op sociaal gebied waren ze ons soms ver vooruit en kunnen wij van ze leren.

Arne Naes
Deep ecology platform

Robert Musil:
Er is geen basis voor ethisch handelen, er is geen motto voor het leven. 

Franchesca Rochberg:
Voordat het begrip "natuur" werd bedacht was in Mesopotamië een vorm van wetenschap die geen tegenstelling mens-natuur vooronderstelde. De redeneervorm was: als dit-dan dat

Satish Kumar:
Wij kunnen vreedzaam samenleven en de planeet redden als wij de eenvoudige dingen opnieuw leren waarderen, zoals het drinken van thee.

Morris Berman:
Er is een wetenschap mogelijk zonder dat subject en object van elkaar gescheiden zijn. 

Laurens ten Kate: 
Hoe meer je jezelf als object onderzoekt, hoe verder je van jezelf verwijderd raakt.

John Searle:
Het Chinese kamer argument

Bruno Latour:
Omdat wij onscheidbaar onderdeel zijn van de leefomgeving zou die leefomgeving om een stem moeten hebben.

Kan het me wat schelen?

Twee boeken die mijlenver uit elkaar liggen: de Man zonder eigenschappen van Musil en Actieve hoop van Joanna Macy. 

Na het lezen van het boek van Musil kan je niet anders concluderen dan dat het leven absurd is, dat er geen redenen zijn om iets goeds te doen, en dat het zinloos is om ergens naar te streven aan de vooravond van de eerste wereldoorlog. Het lijkt alsof we nu aan de vooravond staan van de derde wereldoorlog en in die schemering wordt al het streven zinloos. Maar Joanna Macy blijft hoop houden en zet dat om actie. Extinction Rebellion doet dat ook en maakt blijkbaar gebruik van het gedachtengoed van Joanna Macy, zie artikel in Trouw van vandaag. 

In De Man zonder eigenschappen worden alle grote artiesten en wetenschappers in een salon bij elkaar gezet om samen tot een "motto" te komen, maar ze komen er niet uit. 

De filosofie van Joanna Macy is geen passieve filosofie, maar een oproep tot actie. Een oorlog is ook een oproep tot actie. 

Het ligt al voor me in mijn schoot

Steeds zoek ik de "moeilijke" filosofen op. Niet moeilijk in de zin van moeilijk te begrijpen. Maar moeilijk in de zin van tegendraads. George Bataille, Beaudrillard, Nietzsche, Bergson.

Ook zoek ik het absurde op, het surrealistische. En een beetje het duistere. Maar niet teveel, want ik kan niet tegen griezelfilms en veel bloed.

En terwijl het schone, het goede en het ware voor me ligt in mijn schoot. De boeken van Tich  Nath Hanh, Elegante eenvoud van Satish Kumar.

En ik ben aan de ene kant een groot aanhanger van de wetenschap. En tegelijkertijd bekritiseer ik de wetenschappelijke methode. Ik verlang naar een sprookjesbos, terwijl ik door het bos lopend mijn wetenschappelijke Staatsbosbeheerblik niet los kan laten. Ik ben enthousiast over inheemse culturen en de manier waarop die mensen in de wereld staan. Ik wil óók zo in  de wereld staan, één worden met de bomen, de dieren, de aarde en de hemellichamen. Maar als het dan over geesten en energieën en aura's en aardstralen gaat dan haak ik weer helemaal af.

Alleen in de kunst en in de muziek komen de tegenstellingen bij elkaar. En in de verhalen. In een instrumentele utilitarische economische wereld hebben kunst, literatuur en muziek geen wezenlijke betekenis. Het zijn alleen behoeften-bevredigers, satisfiers. De verbinding van kunst, verhalen en muziek met het naakte bestaan is ergens verloren gegaan. Wij noemen de manier waarop mensen in oude tijden gebedjes prevelden bij allerlei handelingen religieus. En wij zijn niet meer religieus, dus het prevelen van gebedjes tijdens handelingen is zinloos. In plaats daarvan zetten we een koptelefoon met muziek op of we gaan scrollen op onze telefoons, afgeleid van dit naakte bestaan. 

George Bataille zoekt het in een a-theologische mystieke extase. En in poëzie.

Het grote God is dood cluedo

 God is dood, we gaan op zoek naar het lijk, het wapen, de plaats en het motief. Dat doen we buiten.

Laten we beginnen bij Nietzsche. De dolle mens loopt met een lantaarn over de markt bij klaarlichte dag en verkondigd dat God dood is en dat de mensen hem hebben vermoord. 

Zarathustra komt van de berg af om de mensen te vertellen dat God dood is en dat in zijn plaats de Ubermensch zal komen.

Maar God was dus al dood toen Nietzsche er over schreef. Tijdens de late middeleeuwen waren er Godsbewijzen. Blijkbaar was het nodig om te bewijzen dat God bestaat. Thomas van Aquino had er 5. 

Descartes ging daar toch weer over twijfelen. Zijn methodische twijfel leidde tot conclusies die "helder en duidelijk", zoals "ik denk dus ik besta". Vandaaruit wist hij toch weer tot het bestaan van God te redeneren, 

Ook in de huidige tijd zijn er nog steeds mensen die trachten op een wetenschappelijke manier het bestaan van God aan te tonen, terwijl Nietzsche al duidelijk heeft gemaakt dat hij dood is. Op Wikipedia staat een religieuze beslisboom.

Atheisme wordt al genoemd bij de romeinen, maar vooral als verwijt naar christenen en andere monotheisten. Het lijkt meer een scheldwoord te zijn dan dat mensen daadwerkelijk niet geloven in goden

In India was 600 voor christus wél sprake van een atheistische denkschool.

In het middeleeuwse Arabië waren een aantal atheistische denkers. Aan het eind van de middeleeuwen begon in Europa de scheiding tussen hoop en rede. Galileo Galilei. Rekenmachine

Heeft Spinoza het gedaan? Hij beweerde dat natuurwetten de werking van het universum verklaren.

Of was het Matthias Knutzen. Of Hume of Kant?

Deze filosofen hebben van alles geschreven over het niet bestaan van God, maar hebben ze hem ook vermoord? 

Of kwam het door het opkomende kapitalisme waardoor de gilden verdwenen en het materialisme en het utilitarisme steeds meer terrein wonnen? De eerste aanzet tot industrialisatie. 

Was het het geld? Door de strooptochten ("ontdekkingsreizen") werden burgers in West Europa ontzettend rijk. Ze hadden God niet meer nodig, behalve dan om de overwonnenen in andere landen te onderdrukken.

Is God echt wel dood? Nietzsche denkt van wel, omdat mensen geen moreel kompas meer hebben. Alleen de Ubermensch is zelf in staat om een moreel kompas te maken.

 

Een boek schrijven

Waarom zou ik een boek schrijven? Waarom zou je überhaupt een boek schrijven? Wie schrijft er nou nog een boek? Is het een soort zelfbevrediging? Een ejaculatie van woorden die je op papier spuit? Of schrijf je vanuit een goede bedoeling? Om de wereld te redden, om mensen te helpen, om mensen te plezieren? Kan je de wereld (een beetje) redden met een boek?

George Bataille beweerde dat de schrijver zichzelf moet offeren. Daarmee bedoelt hij dat een schrijver alleen dan serieus bezig met literatuur als hij tijdens het schrijven in steeds grotere vertwijfeling raakt en uiteindelijk een onafgemaakt werk oplevert. Bataille noemt "Op zoek naar een verloren tijd" van Marcel Proust. Die heb ik niet gelezen.  "De man zonder eigenschappen" van Robert Musil heb ik me het afgelopen halfjaar met veel plezier doorheen geworsteld. En dat is er volgens mij ook zo één waar de schrijver geen eind aan kon breien omdat hij het zelf niet meer wist.

Waar zou ik, als ik dan toch een boek zou willen schrijven, het over willen hebben? Het zou logisch zijn om op zoek te gaan naar de rode draad. Ik heb me jarenlang verdiept in filosofie en religie en in de relatie tussen mens en natuur. Over deze onderwerpen is best nog een boek te schrijven. Er is al heel veel over geschreven. De vraag is of ik nog wel iets nieuws te melden heb. Of zelfs iets revolutionairs. 

Als ik een onderwerp of thema bedacht heb dan kan ik beginnen door ChatGPT te vragen om er een essay over te schrijven. Een paar keer herhalen, vervolgens wat aanpassen en voilá, een boek.