Betekenisloosheid

Soms maak ik dingen, zoals bijvoorbeeld dit kleitablet met spijkerschrift.  

Toen ik het kleitablet 5 jaar geleden maakte wist ik nog wat ik schreef. Maar spijkerschrifttekens kunnen op veel verschillende manieren gelezen worden. Het wordt erg lastig om te achterhalen wat hier staat omdat ik vergeten ben wat ik heb opgeschreven. Daarmee is de tekst voor mij betekenisloos geworden. En ook voor de meeste mensen in de wereld. Misschien dat een Assyrioloog er nog wat van kan maken. Daar zijn er een handje vol van in Nederland. Ik zou mijn kleitablet kunnen opsturen naar een  professor in Leiden. Die zou allereerst chagrijnig worden dat iemand nieuwe kleitabletten produceert. Er zijn al ontzettend veel vervalsingen op de markt. Hij zal deze meteen doorzien als vervalsing omdat er onzin op staat. Het was helemaal niet de bedoeling om een vervalsing te maken. Ik wilde een tekst maken die vol van betekenis lijkt maar betekenisloos is voor vrijwel iedereen. En nu dus ook voor mezelf. 

Ik heb het maken van betekenisloze teksten nog wat verder doorgevoerd naar betekenisloos handelen.

Deze tekst heb ik geschilderd en daarna met een brede kwast uitgesmeerd. Opnieuw geschilderd en weer uitgesmeerd. Dit 10 x herhaald.  Het is een bijzondere ervaring om dit te doen. Ik stond voor de keus om als laatste handeling de tekst uit te smeren. Maar dat heb ik toch niet gedaan omdat er gehecht aan was geraakt.

Ik had hem ook zo kunnen laten. Heb ik niet gedaan. 

Dit werkproces heeft een bijzondere ervaring en een herinnering opgeleverd. Plus een schilderij dat ergens op zolder staat. Plus een serie foto's van het proces.

Bovenstaande tekens komen uit het Oud-Babylonische schrift, ongeveer 1800 jaar voor het begin van onze jaartelling. De wetten van Hammurabi zijn geschreven in dit schrift.

Oud-Babylonisch spijkerschrift is geen beeldschrift en geen alfabet. Het is een lettergrepenschrift waarbij tekens soms lettergreep-klanken weergeven en soms een heel woord. Syllabogrammen en logogrammen. Veel syllabogrammen zijn ook logogram. Eén teken kan meerdere klanken weergeven en tegelijkertijd meerdere betekenissen hebben als logogram. Uit de omliggende context hoop je de betekenis van de tekens te vinden. Een Assyrioloog kan maandenlang werken aan de vertaling van één kleitablet. Een extra complicatie bij literaire spijkerschriftteksten zijn de grote aantallen woordspelingen en taalgrappen. Er zijn ongeveer een miljoen kleitabletten gevonden in het midden-oosten en slechts 10-20 % is vertaald. 

Ik vind het interessanter om te leren hoe een oude cultuur daadwerkelijk was in plaats van de dolgedraaide fantasieën te volgen van hedendaagse complotdenkers. Ha, dat was een stevig oordeel. Wetenschap is ook maar een geloof en we leven toch in post-truth? Ik heb grote bewondering gekregen voor de zorgvuldigheid waarmee Assyriologen met teksten omgaan. Dit vak leert je echt dat er een groot verschil is tussen wetenschap en pseudo-wetenschap. 

Er zijn bijvoorbeeld dikke wetenschappelijke werken geschreven over de praktijk van het lezen van de schapenlever. Ook de Mesopotamiërs hebben heel veel geschreven over deze praktijk. Aan het hof van koning Assurbanipal was de leverlezer, de haruspex, een gerespecteerde wetenschapper. Babylonië was eeuwenlang hét kenniscentrum van de wereld. De standen van de hemellichamen werden genoteerd, er werd geavanceerde wiskunde bedreven zoals differentiaalrekening. De manier van redeneren was wel wat anders dan de onze. Wij denken: dit veroorzaakt dat. Maar de Mesopotamiërs dachten: als dit - dan dat. Een fenomenologische manier van denken in correspondenties die tot gevolg had dat er enorme handboeken zijn geschreven waarin vastgelegd is wat er gaat gebeuren als een bepaald verschijnsel zich voor doet. Bijvoorbeeld: Als er een bepaald soort vlek op een bepaalde plek op een schapenlever zit dan zal de koning sterven. 

Misschien denk je als lezer ondertussen: waar gaat dit betoog naar toe? Dat vraag ik me in dit stadium ook af, maar ik geloof dat ik iets wil zeggen over de signifier en de signified. Of in matig Nederlands: betekenaar en betekenis. Ook wil ik schrijven over betekenisloosheid. 

Een voorbeeld van een betekenisloze tekst is Transgressing the Boundaries: Towards a Transformative Hermeneutics of Quantum Gravity van Alan Sokal. Er staan in deze tekst een heleboel betekaars maar ze hebben geen betekenis. Toch leek het of het betekenis had, in dit geval door de schrijfstijl en doordat het in een wetenschappelijk tijdschrift was gepubliceerd.

Het is interessant om het lezen van een schapenlever te beschouwen vanuit de concepten betekaar en betekenis. Wij lezen een vlek op een schapenlever met een medische blik, ook als niet-medicus. Misschien heeft het schaap teveel jenever gedronken? Een Mesopotamische haruspex moest de koning dienen en voorzien van een juiste toekomstvoorspelling. Hij las de lever op een totaal andere manier, maar wél met een grote anatomische kennis. Dezelfde vlek op een lever maar een totaal andere betekenis. Omdat de Mesopotamiërs dit zo goed gedocumenteerd hebben kunnen wij nog steeds op hun manier een lever lezen. We hoeven alleen het schaap niet meer open te snijden. We kunnen vlekken op een schapenlever aantreffen, het Mesopotamische handboek raadplegen en een uitspraak doen over het doen en laten van koning Willem Alexander. Als de voorspelling slecht is kunnen we zelfs het handboek van de klaagzanger van Assurbanipal er bij pakken en een klaaglied naar de goden aanheffen om het kwaad af te wenden.  De meeste westerse mensen zullen deze handelwijze op zijn best zien als interessant theater. Er is vast een groep die het zielig vindt voor het schaap. Sommigen zullen dit zien als een kwaadaardige duivelse praktijk. Er bestaan enkele obscure groepen die het serieus zullen nemen, zoals misschien the Church of Enki. (De Zuist Church op IJsland is overigens een hoax). 

 

Wat het interessant maakt is de relatie tussen de handeling en de betekenis.  Het doden van het schaap was essentieel voor het lezen van de lever. Het gebeurde met veel ceremonieel. Wij kunnen natuurlijk met wierook, spreuken en gezang het schaap de MRI-scanner induwen. Dat voelt toch anders dan het duwen op een knop zoals op het plaatje hierboven. De handeling draagt blijkbaar enorm bij aan de betekenis, ook al is die betekenis verschillend, afhankelijk van je oriëntatie.

Is het denkbaar dat betekaar en betekenis totaal geen relatie met elkaar hebben? Kan je ze scheiden? Met mijn kleitablet probeer ik een betekenaar te maken zonder betekenis. Dus een losse betekenaar. Misschien vanuit het verlangen een Ding an Sich te maken? Of tot een diepere betekenis te komen?

Oef, diepere betekenis. Dan kom je terecht bij de theologie. Of bij de leegte van het Zen-Boeddhisme. Of bij Plato met zijn grot.

In het Westen zijn veel mensen de betekenis (of zin) een beetje kwijt. Een deel vindt dat geen probleem en leeft er mee. Er zijn mensen die het wél een probleem vinden en daardoor gedeprimeerd raken. Ook is er een substantiële groep mensen die wél iets gelooft maar zich niet meer wil committeren aan één religie of kerk. Mijn vriend Hans Legrand is recent gepromoveerd op deze laatste groep. Zijn proefschrift Searching in Face of Mystery gaat over de religieuze zoeker. Hij stelt dat je voor deze derde groep een theologisch framework kan maken en beschrijft op welke manier deze mensen betekenis geven aan hun leven. Bijvoorbeeld door een mystieke ervaring. Of door het geloof dat er iets is, het ietsisme.

Ik lees in Het Parlement der dingen van Bruno Latour dat het zoeken naar een diepere betekenis vooral nostalgie is, een verlangen. In het antropoceen is de mens een allesoverheersende geologische kracht geworden. De betovering van de natuur is verdwenen, de betekenis van religie is verdwenen (althans voor een deel van de Westerse mensen). De mensheid stevent af op het armageddon. Latour stelt voor om de dingen een stem te geven. Hoe dan? Eigenlijk is het een soort theater. Je leeft je in in een voorwerp of een rivier of een gebouw. En vanuit die positie vertel je wat je denkt dat de dingen zouden willen of nodig hebben. We leven in een vervreemdende mediawereld. Door ons in te leven in de dingen kunnen we gaan beseffen dat we leven in een kwetsbare biosfeer. Op die manier krijgen de dingen betekenis. Een betekenis die anders is dan wat de religies of de wetenschap ons leren. In de wetenschap zijn subject en object gescheiden. In de wereld van Bruno Latour probeert het subject zo goed als het kan weer samen te vallen met het object.

Subject en object, daar heeft de Belgische filosoof Ulrich Libbrechts interessante dingen over geschreven.  

Hieronder zijn prachtige model. Uit dit model en uit zijn boek Within the four seas lees ik 

- In Taoistische en Aarde-georienteerde levensbeschouwingen is het subject onderdeel van de wereld

- In het extreem rationele domein staan subject en object tegenover elkaar, zijn absoluut gescheiden

- In de mystieke ervaring valt het subject samen met de wereld. Subject = object

Als je dit model toepast op de filosofie van Bruno Latour dan lijkt het alsof hij een nieuw soort mystiek voorstaat. Of juist een nieuwe vorm van Down to Earth, de onderkant van het model van Libbrechts?

Terug naar het kleitablet. Het is een ding, een object. Er staat een onleesbare tekst op. Betekenisloos onzin-ding. Weg er mee. Of inleven op de Latour manier? Ik heb moeite om me voor te stellen wat een kleitablet met een onleesbare tekst zou willen of nodig zou kunnen hebben. Zou er een mystieke ervaring uit te halen zijn door handelingen te doen of er op te mediteren?  Toch jammer om hem bij de vuilnis te doen, ik zou hem kunnen begraven in de achtertuin zodat mensen hem over 4000 jaar terug kunnen vinden. Ik leg hem maar terug in de vitrinekast.